لنگش که ناشی بیماری پوسیدگی سم یا پا (Foot Rot , Foot Scald) است، یکی از دلایل افت شدید تولیدات دام، متضرر شدن دامدار، ضعیف شدن دام و انتقال بیماری به گله در صورت گسترش آن می‌باشد.
بیماری پوسیدگی سم، یکی از شایع‌ترین بیماری‌های مرسوم و البته مسری در دام‌های سبک و سنگین است. این بیماری می‌تواند یکی از سخت‌ترین بیماری‌ها برای کنترل و یا ریشه کنی باشد که در صورت عدم رعایت موارد بهداشتی و عدم رسیدگی به دام (بویژه امکانات رفاهی)، به وفور ایجاد می‌شود.
مهمترین دلایل مهم پوسیدگی سم یا پا که منجر به بروز لنگش می‌شوند:
- تغذیه ناکافی بویژه در مبحث ویتامین‌ها و مواد معدنی
- عدم اصلاح و کوتاهی سم یا سم چینی غیر اصولی
- مواد غیرمجاز در کف بستر (تیغ، میخ، شن و…)
- عدم ضدعفونی سم در زمان‌های دوره‌ای
- عدم اختصاص امکانات رفاهی برای دام
- التهاب پوست بین انگشتان دام
- خیسی بستر
برای از میان برداشتن موفق هرگرفتاری، برآورد دامنه گرفتاری، بسیار اهمیت دارد، و در این زمینه، نقطه آغاز، همواره زیر نظر قراردادن دام‌ها و نمره دادن به شیوۀ راه رفتن آنها است.
در نمره دادن به شیوۀ حرکت دام‌ها، وضعیت پای آنها را بر پایه این اصل بررسی می‌کنند که دام چگونه می‌ایستد و چگونه راه می‌رود. این کار، یک روش ساده برای پی بردن زود هنگام به گرفتاری پای دام است.
نمره حرکتی دام براین پایه است که سم ناسالم، وضعیت پشت (کمر) دام و حالتی را که ساق و پایش را حرکت می‌دهد تغییر می‌دهد. برای مثال گاو به گونه‌ای آفریده شده است که وزن بدنش به هنگام ایستادن، برابرانه روی هر 8 سم او پخش شود.
به محض این که یکی از سم‌ها آسیب می‌بیند، وزنی که دیگر سم‌ها باید نگه دارند افزایش می‌یابد. روند خوراک خوردن دام‌هایی که پای دردناک دارند دگرگون شده و از وزن بدن و تولید شیرشان کاسته می‌گردد.
بر پایه چگونگی ایستادن و راه رفتن، به گاوها از 1 تا 5 نمره داده می‌شود (این جدول، برای کلیه دام‌ها قابل تعمیم است):
| نمره | وضعیت | شرح و برآورد |
|---|---|---|
| 1 | عادی | پشت گاو در ایستادن، راه رفتن و گام برداشتن، هم سطح است. همۀ پاها، به دلخواه خود گاو قرار می‌گیرند. |
| 2 | لنگش اندک | پشت گاو در ایستادن هم سطح است، اما به هنگام راه رفتن قوس می‌گیرد. اندکی غیرعادی گام برمی‌دارد. |
| 3 | نسبتا لنگ | با قوس کمر می‌ایستد و راه می‌رود. گام‌ها کوتاه و در یکی از پاها گشادتر گام برمی‌دارد. |
| 4 | لنگش‌دار | قوس کمر همواره دیده می‌شود، در گام برداشتن هر بار یک گام (مقطّع) برمی‌دارد. دوست دارد روی یک پا یا بیشتر تکیه کند. |
| 5 | لنگش شدید | در نگه داشتن وزن روی یک یا دو پا، ناتوان است و به هیچ وجه نمی‌خواهد وزن بدن را تحمل کند. شاید از برخاستن در جاییکه خوابیده است خودداری کند، حتی برای خوردن علوفه! |
برای اینکه نمره حرکتی یک گله، کارآمدانه مشخص شود، نمره دادن به دام‌ها می‌باید مرتباً و تا آنجا که می‌شود به وسیله یک نفر، انجام گیرد. برای برآورد وضعیت، می‌باید دام روی سطح هموار و بدون شیب، ترجیحاً سطح بتونی، بایستد.
برای مثال گاوهای با نمره حرکتی 3، روزی 5% از تولیدشان کاسته می‌شود، و گاوهای با نمره حرکتی 5، تا 30% از تولیدشان را از دست می‌دهند. با استفاده از نمره حرکتی، می‌توان گرفتاری‌های پا را پیش از آن که بسیار شدید شود شناسایی و درمان مناسب آن را آغاز کرد.
{ #لنگش ، #سم }
هزینه سم‌گیری و درمان زود هنگام سم در مقایسه با زیان افت تولید شیر و حذف گاو بسیار اندک است. بیشتر وقت‌ها، مدیران دامداری زیان‌های مالی واقعی لنگش را به سختی باور می‌کنند و برای قانع کردن آنها، بهترین وسیله، مشخص کردن نمره حرکتی گاو است.
در گله‌ای که با مشکل، روبرو است، گام نخست، تعیین نمره حرکتی گاوها است. حتی پس از انجام کارهای پیشگیرانه، پیگیری تعیین نمره حرکتی گاوها را می توان برای زیرنظر قراردادن پیشرفت و موفقیت برنامه های پیشگیرانه، انجام داد.
تعیین نمره حرکتی گاوها، در گله‌هایی که مشکل سم نیز ندارند، سودمند است. اگر شما آمار سم گله در شرایط عادی را ثبت کنید، اثرات تغییرات مدیریتی، مانند اثر تغییرات جیره روی سم گاوها را می‌توانید برآورد کنید، و از اثر آن روی موارد لنگش آگاه باشید.
هرگاه آمار نشان دهد که شمار گاوهایی که نمره حرکتی شان بالاتر از 1 است افزایش یافته است، بیدرنگ وجود گرفتاری هشدار داده می‌شود که می‌توان درباره آن بررسی کرد و آن را اصلاح نمود.
برآورد نمره حرکتی گاوها هنگامی کارآمد است که به گونه ای انفرادی روی گاوهایی که برای اصلاح سم و یا درمان انتخاب شده‌اند انجام گیرد. برآورد باید هنگام درمان اولیه، انجام شود و آنگاه 7 روز بعد، برای تشخیص تأثیر درمان انجام شده، تکرار گردد. اینکار سبب کوشش دوباره برای درمان و جلوگیری از مزمن شدن بیماری سم در گاوهایی می شود که درمان اولیه، آنها را به نمره حرکتی وضعیت 1 برنگردانده است.
استفاده از حمام سم برای دام بصورت دوره‌ای می‌تواند در جلوگیری از بروز این مشکل بسیار سودمند باشد.
گرفتاری در تلیسه‌ها
لنگش در تلیسه‌ها نیز یک گرفتاری بزرگ است. پژوهش‌های انجام گرفته در آمریکا نشان می‌دهد که حدود 74% از تلیسه‌های یک ساله از زخم‌های سم و خونریزی کف رنج می‌برند و این گرفتاری حتی در میان گوساله‌های سه ماهه نیز دیده می‌شود. با این همه در گله‌هایی که به وضعیت نمره حرکتی تلیسه‌های جوان توجه می‌شود، هنوز بسیار اندک است.
هر چند بسیاری از تلیسه‌ها ظاهراً لنگش ندارند و بسیاری از زخم‌ها، کوچک هستند، اما بازبینی سم تلیسه‌ها نشانه گستردگی گرفتاری، به ویژه جدایی خط سفید سم، خونریزی کف و ساییدگی پاشنه می‌باشد.
پژوهش‌ها نشان می‌دهند که تلیسه‌هایی که در 12 ماهگی زخم سم داشته‌اند، 28 بار بیشتر در نخستین دوره شیردهی گرفتار لنگش شده‌اند. بنابراین خردمندانه است که برای کاستن از گرفتاری سم در تلیسه ها بکوشیم.
هنگامیکه گله‌ای گرفتاری سم پیدا کند، رها شدن از آن، بسیار طول می‌کشد. شاخ سم گاو شیری، ماهی 5 میلیمتر رشد می‌کند و طول دیواره سم نزدیک به 7.5 سانتیمتر است. این، به آن معنی است که حداقل 12 تا 15 ماه طول کشیده است، تا کپسول شاخی سم پدید آمده است و اما آسیب خوردن آن می‌تواند سریع پیش بیاید و ترمیم آن نیز بسیار آهسته خواهد بود.
عوامل تغذیه ای و زیست محیطی
تندرستی و تغذیه بسیار به یکدیگر بستگی دارند و در زمینه کیفیت شاخ سم نیز به همین گونه است. بی‌کیفیتی شاخ سم، سبب افزایش موارد لنگش می‌شود، بنابراین تغذیه درست دارای اهمیت بسیار است. آشکار است که اگر شرایط محیط زیست و مدیریت اصلاح نشوند، تغذیه به تنهایی چاره این گرفتاری نخواهد بود. روی، منگنز، مس و کبالت، همه در افزایش سلامت سم مؤثر هستند.
عوامل زیست محیطی که سبب افزایش موارد لنگش می‌شوند، مانند سرپا ایستادن زیادی، طراحی و وضع راهروها و فری استال‌ها می‌باشند. دام هر چه بیشتر مجبور به ایستادن باشد، احتمال فرسودگی سم بیشتر خواهد بود. سطح جاهایی که گاو از آنجا گذر می‌کند، راهروها و ورودی و خروجی به شیردوشی و جاهای دیگر، اگر برای گاو مناسب نباشد اثر بسیار بر پدیدآمدن لنگش خواهد گذاشت.
سنگریزه، سطح بتونی ناصاف و خشن، سبب خراشیدگی سم می‌شود. سطح بتونی صاف و لغزنده نیز می‌تواند به سم آسیب بزند. دلخواه این است که گاوها بیش از 2 ساعت در هر دوشش مجبور به ایستادن نباشند.
هرگونه تراکم در بهاربندها یا جاهای دیگر سبب افزایش زمان ایستادن دام‌ها می‌شود. باید مطمئن شد که فضا و فری استال آسوده و کافی برای استراحت گاوها وجود داشته باشد. از هر کاری که مانع خوابیدن دام شود باید پرهیز کرد.
استرس‌های غیرطبیعی
طراحی میله‌های آخور نیز می تواند اثر منفی روی لنگش بگذارد. گاوها هنگام خوردن معمولاً یک پایشان را جلوتر از پای دیگر می‌گذارند. در بسیاری از آخورها، مانع خوراک به گونه‌ای طراحی شده است که گاوها را از اینکار باز می‌دارد. برای اینکه گاوها بتوانند به آسانی به خوراک دسترسی داشته باشند، میله گردن باید 1.5 متر بالاتر از زمین و 10 سانتیمتر جلوتر از دیوار آخور قرار بگیرد.
بیشتر وقت‌ها کف آخور با کف راهرویی که گاو می‌ایستد و خوراک می‌خورد هم سطح است. این، روی پای گاو فشار غیر طبیعی می‌گذارد و سبب می‌شود که خون بیشتری به پا برسد و شاخ سم بیشتر رشد کند که سبب زخم کف پا می‌شود. دلخواه این است که سطح آخور 10 سانتیمتر بالاتر از سطح قرارگرفتن پای گاو باشد.
با وقت کافی گذاشتن برای نمره دادن به حرکت گاوها و تلیسه ها، بازنگری فرمول جیره زمستانی و اصلاح محیط زیست گاوها؛ می‌توانید تأثیر عمده‌ای روی سطح لنگش در دامداری بگذارید.
مهمترین عوامل و تکنیک‌های پیشگیری از لنگش:
- استفاده از حمام سم با سولفات روی 10% یا فرمالین 5% تا قبل از حضور دامپزشک برای درمان اصولی مبتلایان به گندیدگی سم
- استفاده هر ماه از حمام سم برای کلیه دام‌های بالغ یا نابالغ (پس از حمام سم تا زمان خشک شدن، باید روی سطح خشک راه بروند)
- در بهترین شرایط برای حفظ سلامت سم‌ها؛ گاوها 12 ساعت در حالت خوابیده (نشسته) باشند.
- دو بار سم چینی در سال یکی موقع خشک کردن دام و دیگری 150-80 روز بعد از زایش
- تغذیه از علوفه تازه (بدلیل سرشار بودن از مواد معدنی و انواع ویتامین‌ها)
- پرهیز از تغییر شدید و ناگهانی در جیره خوراکی (بویژه جیره زمستانی)
- بازبینی و نمره‌دهی به تک تک دام‌ها بصورت دوره‌ای در زمان مشخص
- رعایت بهداشت جایگاه دام (بویژه از نظر رطوبت و باقیمانده فضولات)
- پاشیدن آهک ساختمانی در کنار آخور، آبشخور و ورودی طویله‌ها
- بررسی و علت‌یابی کوچکترین تغییر در رفتار حرکتی دام
- تعبیه امکانت رفاهی برای دام