بامبو، طلای سبز ناشناخته (قسمت دوم)

اندام شناسی بامبو:

1- ریزوم:

بطورکلی،بعلت وجود اختلاف در ریزوم، بامبو به دوشکل وجود دارد :
الف) بصورت تک ساقه‌ای (Leptomorph or Monopedial) که در آن ساقه‌های بامبو اندکی از یکدیگر دور هستند.

ب) بصورت چند ساقه‌ای (Pachymorph or Sympodial) که در آن ساقه‌های بامبو نزدیک هم رشد می‌کنند.

ریزوم ها، اساس ساختمان بامبو را تشکیل میدهند که در آن مواد غذایی ذخیره و جابجا می‌شوند. رشد ساقه جدید بامبو به طور کامل به مقدار مواد غذایی موجود در ریزوم بستگی دارد که عامل اصلی رشد و تکثیر است.

بامبوهای تک ساقه‌ای در مناطق معتدل و معتدل گرم وجود دارند که شامل ریزوم بلند و باریکند، بطوریکه ضخامت ریزوم از ساقه بوجود آمده آن باریکتر است. این نوع ریزوم‌ها در هر سال 6-1 متر رشد می‌نمایید و از جوانه‌های جانبی آن ساقه‌های جدید بامبو بوجود می آید. در طول فصل رشد، جوانه‌های اوّلیه دارای قدرت بیشتری هستند و ساقه های ضخیم‌تری بوجود می‌آورند ولی جوانه‌های بعدی غالباً می‌میرند.

گونه‌های تک ساقه‌ای جنسهای Phyllostachys و Melocanna با سرعت رشد کرده و گسترده می‌شوند که سرانجام جنگل انبوهی را بوجود می‌آورند. این نوع ریزوم در شرق آسیا (چین و ژاپن) فراوان است.

بامبوهای چند ساقه‌ای که در مناطق حارّه‌ای وجود دارند نمونه‌هایی از Gigantochloa و Denodrocolamus بوده که با آب و هوای سرد و یخبندان سازگاری ندارند. ریزوم آنها خیلی کوتاه، محکم و ضخیمتر از ساقه‌هایی است که بعداً از آن میرویند. جوانه‌های جانبی بامبوی چند ساقه‌ای، ریزوم جدیدی را بوجود می‌آورند که انتهای هر ریزوم یک ساقه بامبو میروید.

 

بوسیله این ریزوم، ساقه‌های انبوهی تولید می‌شوند بطوریکه در یکجا ممکن است بین 100-30 ساقه روییده شده باشد. نمونه اینگونه ریزوم در هندوستان فراوان است. پراکنش اکولوژیکی این دو نوع ریزوم به بارندگی و گرمای سالیانه منطقه رشد بستگی دارد.

بین ریزوم تک ساقه‌ای و چند ساقه‌ای یک نوع ریزوم حدواسط نیز وجود دارد که تا حدودی ساقه‌های جدا از هم تولید مینماید، مانند گونه Dendrocalamus membranaceus.

 

2– ساقه و جوانه:

جوانه‌های بامبو در آغاز فصل بارندگی از خاک پدیدار می‌شوند و فقط در شرایط حارّه‌ای است که در تمام مدّت سال به رشد خود ادامه میدهند. بعلت عدم وجود رشد ثانوی لایۀ زاینده، جوانه‌ها ضخیمتر نمی‌شوند بلکه جوانه از ابتدا دارای قطر نهایی است.

جوانه بامبو خوراکی بوده و بافتی چون سیب با ارزش غذایی پیاز دارد که بصورت تازه، خشک یا کنسروی مصرف می‌شود.

 

 

 

ارتفاع ساقه بامبو ظرف 4-2 ماه به حداکثر مقدار خود میرسد. بطورکلی، گونه‌های تک ساقه‌ای سریعتر از گونه‌های چند ساقه‌ای رشد میکنند. رشد طولی بامبو در طول شبانه روز ادامه دارد در صورتیکه در مناطق حارّه‌ای، بامبو بیشتر در شب رشد میکند.

بطور متوسط رشد طولی بامبو ظرف مدّت 24 ساعت حدود 30-10 سانتیمتر است امّا گونه Bambusa giganta در این مدّت 50 سانتیمتر، گونه Bambusa tolda حدود 70 سانتیمتر و گونه Phyllostachys حدود 122 سانتیمتر رشد میکند.

فاصله بین گره‌های ساقۀ بامبو از ناحیه یقه تا میانه ساقه بیش از قسمت بالایی آن است. ساقه در حال رشد بامبو فاقد شاخه می‌باشد ولی پس از توقف رشد طولی یا در فصل رشد بعدی، شاخه‌ها تشکیل می‌شوند.

انتهای جوانه در حال رشد بامبو، مخروطی و فلس‌دار است که بوسیله غلاف محافظت می‌شود. این غلاف با کرکهایی به رنگ قهوه‌ای روشن تا قهوه‌ای تیره پوشیده شده که موجب بروز حالتهای آلرژیک (مانند تورم گلو و حفره بینی و خارش پوست) در انسان می‌شوند. وضعیت انتهای جوانه بامبو در تشخیص گونه آن موثر است.

اندازه، شکل و رنگ ساقۀ گونه‌های بامبو متفاوت است. بیشتر آنها بطور مستقیم رشد می‌نمایند ولی رشد بعضی از آنها نامنظم است مانند Arundinaria prainii و Cephalostachyum caoilatu و یا بالا رونده شبیه ساقه مو نظیر Dinochlo و Chusquea و یا بصورت گیاهان علفی مثل گونه Micro .bambus

ساقه بامبو گرد و صاف بوده ولی ساقه چهارگوش گونه Phyllostachys quadrangularis از موارد نادر می‌باشد. در ژاپن و چین برای تهیّه لوازم تزئینی، ساقه چهارگوش بسیار مورد تقاضاست و دارای ارزش اقتصادی زیادی است. برای تغییر شکل دادن ساقه گونه‌های دیگر بامبو به چهارگوش، جوانه در حال رشد را داخل یک قالب چهارگوش چوبی قرار می‌دهند. با گرم کردن ساقه بامبو نیز میتوان آنرا تا حدودی خم کرد.

تعیین سن ساقه مشکل است و معمولاً با فشار دادن انگشت به روی ساقه جوان و تعیین نرمی یا سختی آن می‌توان تا حدودی سن ساقه را تعیین کرد.

بلوغ ساقه بامبو در واقع یک واژه نسبی است. پس از آنکه قد کشیدن ساقه به حد تکامل رسید، CO2 جذب شده بوسیله برگ بر اثر فوتوسنتز به مواد غشاء سلولوزی تبدیل شده و در آنجا رسوب مینماید. تعیین دقیق سن ساقه به طریق علمی تنها با علامت گذاری بر روی ساقه در هر سال و شمردن علامتها برای هرساقه امکان پذیر است.

رشد یک ساقه جدید بامبو ظرف مدّت چند ماه بسرعت انجام می‌شود و پس از رسیدن به بیشترین رشد طولی، فرآیند بلوغ با چوبی شدن ساقه انجام میشود که بر حسب گونه‌های مختلف بین 5-3 سال طول میکشد. ساقه پس از رسیدن به سن بلوغ می‌میرد ولی ریزوم در داخل خاک برای همیشه زنده باقی میماند. ساقه بامبو عموماً تو خالی و به ندرت توپر است.

قطر ساقه از ناحیه یقه به طرف تاج، بتدریج کاهش می‌یابد. بطور کلی طول، قطر و ضخامت جدار ساقه در گونه‌های مختلف متفاوت است. سطح رویی و داخلی جدار ساقه بامبو را یک قشر کوتینی پوشانیده است که از تبخیر رطوبت جلوگیری مینماید.

ساقه بامبو از بافت پارانشیم، آوند چوبی، بافت فیبری از غشاء سلولی ضخیم و آوند آبکش تشکیل یافته است.

گونه‌های تک ساقه بامبو دارای تعداد کروموزوم 2n=84 و بامبوهای چندساقه دارای تعداد کروموزوم 2n=72 هستند.

از هر 4 تن ساقه بامبو نیز می‌توان یک تن کاغذ سفید استحصال نمود.

 

3- گل:

بدلیل اینکه این گیاه در زمانی بین 120-60 سال یکبار به گل می‌نشیند، لذا برای تشخیس گونه‌ها، دستیابی به گل، میوه و اندام زادآوری بامبو بسیار مشکل و تا حدودی غیرممکن است بطوریکه در انجام دادن این کار دانشمندان همیشه با مشکلات بسیاری مواجه بوده‌اند. بنابراین ممکن است گاهی اوقات یک نام برای گونه‌های مختلف بکار رود یا یک گونه بامبو با نامهای مختلف شناخته شود.

گلدهی بامبو پدیده‌ای پیچیده است که هنوز بخوبی شناخته نشده. گرچه بامبوهای علفی در طول سال بارور می‌شوند ولی بامبوهای معمولی در فاصله زمانی نسبتاً طولانی گل میدهند. در بسیاری از موارد بامبو بلافاصله بعد از گلدهی می‌میرد. بر حسب گونه؛ گلدهی بامبو طولانی، نامنظم، مختلف و اغلب بطور اجتماعی در سطحی گسترده (حتی بین قاره‌ای) صورت میگیرد. دانشمندان هنوز دلیل گلدهی بامبو که بصورت اجتماعی و در سطحی بین قاره‌ای، صورت می‌گیرد را درنیافته‌اند.

یک نشانه نزدیک شدن به زمان گلدهی بامبو، شامل کاهش تشکیل جوانه‌ها است که از یکسال قبل شروع می‌شود. ممکن است گلدهی خارج از برنامه و به کمک جهش انجام شود.

گل بامبو سبز یا صورتی کمرنگ بوده و غالباً در ماه‌های نوامبر تا اوایل ژانویه (آبان تا آذر) گل میدهد و بذر در فاصله ماه‌های فوریه تا مارس (بهمن تا اسفند) میرسد.

گلدهی بامبو فاجعه‌ای اقتصادی محسوب می‌گردد چون پس از آن دیگر به اندازه کافی ساقه برای مصارف مختلف و جوانه بامبو برای تغذیه مردم باقی نمی‌ماند.

کارخانجات کاغذ سازی که به تولید ثابت و دائم بامبو وابسته‌اند، با مشکلات بزرگی مواجهند و ممکن است تمام یا قسمتی از فعالیّت خود را به حالت تعلیق درآورند که در کل به معنای درآمد کم و کاهش در مواد خوراکی مردم روستایی است، از طرف دیگر، فراوانی ناگهانی بذر، سبب افزایش سریع جانورانی نظیر موش و موش صحرایی شده و زمانیکه تولید بذر بامبو متوقف گردد، این جانوران به سایر محصولات کشاورزی آسیب فراوانی وارد می‌آورند.

مزیّت مرگ بامبو پس از گل دادن اینست که در مکانی که بامبو با درختان جنگلی نورپسند کاشته شده است، نابودی ناگهانی زیرطبقه بامبو به تجدید حیات گونه‌های نورپسند جنگلی کمک خواهد کرد. دلیل گلدهی ناگهانی، همزمان و غیرقابل پیش بینی یک گونه بامبو در منطقه‌ای بسار وسیع، هنوز ناشناخته مانده است ولی احتمالاً یک فصل بارانی کوتاه و بعد خشکی شدید، سبب برانگیخته شدن و گلدهی بامبو می‌گردد.

در این مسئله هیچ یک از شرایط اکولوژیکی، سن یا اندازه ساقه و وسعت بامبوکاری بعنوان عامل مهّم این واقعه بشمار نمی‌آید ولی به نظر میرسد که سن ریزوم موثر باشد.

 

4- بذر:

بذر بامبو دانه‌ای است که در بردارنده گیاهکی بزرگ و جنینی کوچک است. بطورکلی بیشتر بذرهای گونه‌های بامبو کوچک و سبک‌اند بعنوان مثال در یک کیلوگرم بذر گونه Bambusa talda تعداد 26,000، گونه Dendrocalamus strictus تعداد 40,000، گونه D. longisputhus تعداد 150,000 و گونه Bambusa arundinacxea تعداد 90,000 بذر وجود دارد ولی بذر گلابی شکل Melocanna bambusoides فقط حاوی 70 بذر در هر کیلوگرم است. بعضی گونه‌های Dinochloa و Ochlandra دارای بذوری به وزن 300-150 گرم می‌باشند!

 

بذرهای بامبو دارای قوّه نامیّه کوتاهی بوده که دوام آن حداکثر 2 ماه است ولی در مورد بعضی گونه‌ها این زمان به یکسال هم میرسد. خشکی محیط در حفظ قوه نامیّه از گرما موثرتر است.

جوانه بذر، 2 هفته بعد از تماس با خاک نمایان می‌شود و ظرف مدّت 3-2 ماه به نهالی با ارتفاع 10-5 سانتیمتر تبدیل میگردد که در این مرحله، نهال‌ها قابلیّت انتقال به مکان جدید را نیز دارند.

گلدهی و تولید بذر فراوان بامبو نیاز به مصرف کلیّه انرژی ذخیره شده در سلولهای پارانشیمی ساقه ریزوم دارد که این موضوع را علت اصلی مرگ ساقه، بلافاصله بعد از گلدهی می‌دانند. پس از گلدهی خواص مکانیکی و فیزیکی ساقۀ بامبو به شدت تغییر کرده و کاهش میابد. ساقه‌ها غالباً به طرف پائین خم شده و می‌شکنند.

ساقه بامبو پس از گلدهی تا 2 سال برای کاغذ سازی مناسب نیست ولی بعلت کمبود شدید نشاسته، در مقابل حملۀ سوسک‌های چوبخوار مقاومتر می‌شود.

در قسمت بعدی می‌خوانید: تکثیر بامبو

مطالب مرتبط:

1- زراعت نوین -3- بامبو (قسمت اول)

2- زراعت نوین -2- تاج خروس (قدیمی اما جدید)

3- زراعت نوین -1- کینوا (خاویار گیاهی)