تاج خروس از خانواده «Amarantaceae» بوده که این خانواده شامل گیاهانی پرطاقت، علفی، سریع الرّشد، شبه غله با 60 گونه گیاهی که تاکنون بیشتر آنها بعنوان گونه‌های علف هرز مطرح بوده‌اند.
تاج خروس یک گیاه C4 (چهار کربنه) بوده و از معدود گیاهان دولپه‌ای است که در آن محصول اولیه فوتوسنتز یک ترکیب 4 کربنه می‌باشد و این ویژگی باعث افزایش کارایی آن در دامنۀ وسیعی از شرایط تشعشعی، حرارتی و رطوبتی شده بطوریکه این گیاه با شرایط محیطی مختلف سازگاری خوبی نشان داده است.
مقاومت محیطی سودمند، یکی از خصوصیات ضروری برای بقای یک محصول جدید است. بدلیل اینکه منابع آبی در حال کاهش بوده و تجدید زمین در بسیاری از نقاط جهان، همچنین ایران محدود می‌باشد و حتی در صورت تجدید شدن نیز هزینه‌ای گزاف می‌طلبد؛ توانایی تاج خروس در سازش با شرایط نامناسب مثل خاکهایی فقیر از مواد غذایی و یک محدوده وسیع حرارتی و تابش همراه با مقاومت به تنش خشکی، استفاده از آنرا بعنوان یک محصول سبز مغذی در مناطق نیمه خشک ممکن ساخته است.
در کشت تجاری، گیاه تاج خروس باید در معرض نور کامل خورشید قرار بگیرد و خاکش نیز باید ماسه‌ای، زهکش و غنی باشد.
تاریخچه:
هر محصول جدیدی که در مرکز تحقیقات رودال در ایالات متحده توسعه داده میشود، مشخصات با ارزشی چون مقاومت به خشکی، توان کاهش فرسایش خاک یا توانایی تثبیت ازت را دارد.
یکی از بارزترین این محصولات که از سال 1976 مورد توجه این مرکز تحقیقاتی بوده، تاج خروس است. انگیزه تحقیق روی تاج خروس، درک احتیاج به گسترش منابع تغذیه‌ای بوسیله مواد غذایی جدید بوده و در این میان به نظر میرسد تاج خروس در مناطقی که کشاورزان امکانات محدودی دارند، بویژه در مناطقی با کمبود بارندگی (اغلب نقاط ایران)، مصارف ویژه‌ای داشته باشد.
مناطق کشت و ویژگی‌ها:
در حال حاضر در نواحی جغرافیایی متفاوتی مانند جنوب غرب ایالات متحده، چین، هند، آفریقا، نپال، جزایر جنوب اقیانوس آرام، جزایر کارائیب، یونان، ایتالیا و روسیه از این گیاه استفاده میشود و تنها طی 15 سال از یک گیاه مشکوک، به یک دانۀ شناخته شده در امریکا تبدیل شده است.
مقاومت به خشکی، این گیاه را به یک محصول آینده دار در مناطق خشک تبدیل کرده و در نواحی تحت آبیاری، این گیاه جایگزینی مناسب برای آن دسته از کشاورزانی است که در جستجوی کاهش هزینه‌های آبیاری و کاهش شوری خاک هستند.
از مهمترین ویژگیهای این گیاه، دانه‌ای با پروتئین بالا و برگهایی است که می‌توانند بعنوان سبزی برگی مورد استفاده قرار گیرند، همچنین توان کشت بعنوان یک گیاه علوفه‌ای و دارویی را نیز دارد. این گیاه بعلت مزایایی که دارد از جمله داشتن پروتئین (13.56 گرم در 100 گرم) و لایزین (0.747 گرم در 100 گرم) بالا برای انسان و دام بسیار مناسب و مفید خواهد بود.
تاج خروس و تغذیه انسان:
1) دانه:
بدلیل اینکه منابع آب کشور در حال کاهش هستند و تجدید زمین در بسیاری از نقاط جهان محدود است، دانۀ تاج خروس که از انرژی (371 کیلوکالری یا 1554 کیلوژول در 100 گرم) بالایی برخوردار بوده و مقادیر زیادی پروتئین با کیفیت بالا دارد، برای تغذیه انسان در سراسر دنیا مورد توجه و استفاده قرار گرفته است.
تاکنون در مکزیک، هند، نپال و هیمالیا از این دانه برای تهیه شیرینی، شربت و آرد استفاده میشده. کربوهیدراتها در دانه این گیاه حاوی نشاسته ساخته شده از هر دو بخش چسبناک (آمیلوپکتین) و غیرچسبناک (آمیلوز) هستند.
جنبه بی‌نظیر نشاسته این دانه اینست که اندازه‌های گرانول‌های نشاسته بسیار کوچکتر از دیگر غلات بوده که این خصوصیت در کنار ژلاتینی بودن و نقطه انجماد و ذوب خاص، یک مزیت مهم در صنایع غذایی به حساب می‌آید. به همین دلیل بررسی‌های متعددی روی کاربرد نشاستۀ تاج خروس در تهیه کرم، شیر و تخم مرغ، خمیرها، سسها و… انجام شده است.
دانه تاج خروس طعم آجیل (مخلوط گردو و فندق) دارد و برای تولید حریره، شیرینی و مواد قندی بکار میرود و از آرد آن نیز در تهیه نان، ماکارونی، کلوچه و دیگر محصولات استفاده میشود. این گیاه می‌تواند در زمینۀ صنایع غذایی راهکاری جدید باشد.
دانه‌های تاج خروس مانند کینوا، یک منبع پروتئین بسیار قوی و ارزانقیمت است.
2) برگ:
برگهای تاج خروس بعنوان یک منبع غذایی بکار میروند و بسیاری از گونه‌های آن بعلت داشتن برگهایی با کیفیت بالا، ارزشمند هستند. 80-50% گیاه برداشت شده، قابل خوردن است که البته 30-20% آن مستقیم برای مصرف انسان در ایالات متحده استفاده میشود. برگهای 60-52 گونه تاج خروس خوردنی هستند و حتی انواع دانه‌ها وقتی جوان هستند، می‌توانند بعنوان سبزی مصرف شوند.
تاج خروس سبزیجاتی، معمولاً فراوری حرارتی میشود. فراوری شامل پختن، بخار دادن و پوست کندن است. این سبزی از لحاظ مزه، شبیه اسفناج بوده و از میان تمام سبزیها بیشترین مقدار آهن، فسفر و کلسیم را دار است. برگها همچنین داری مقادیر زیادی پروتئین، کاروتن، ویتامین و دیگر مواد با ارزش هستند.
چربی تاج خروس، دارویی ضد سرطان:
چربی تاج خروس بعلت وجود ماده‌ای بنام اسکوالن که 8-5% کل چربی گیاه را تشکیل میدهد، بعنوان یکی از بهترین انواع چربیها شناخته شده است.
اسکوالن برای درمان سرطان بکار میرود، بعلاوه در پوست نفوذ و بعنوان محرک ایمنی عمل مینماید. این نوع چربی تاکنون از جگر کوسه ماهی استخراج میشد. در بخش روغن تاج خروس اَشکال متنوع ویتامین E وجود دارد که باعث پائین آمدن کلسترول خون میشود.
روغن تاج خروس در درمان بیماریهای توموری، تصلب شرلین، سخت شدن بافتها، کارکرد نامناسب مغز و سیستم گردش خون محیطی، نقص ایمنی، بیماریهای زنان، بیماریهای پوست، معده، کبد، جراحات، کوفتگی‌ها و زخمهای بدن بر اثر بد خوابی، زخم بستر، زخم معده، کمبود ویتامین و به طور کلی جلوگیری از بروز بسیاری از بیماریها کاربرد دارد.
علوفه‌ای از جنس تاج خروس:
گیاه تاج خروس که مقادیر زیادی محصول را در یک دورۀ زمانی کوتاه تولید می‌کند (به دلیل 4 کربنه بودن) می‌تواند بعنوان یک محصول علوفه‌ای برای دام مورد استفاده قرار گیرد. تاج خروس می‌تواند بصورت علوفه خشک یا سیلو شده مصرف شود.
تغذیه با علوفه تاج خروس، عملکرد خوب توسط نشخوار کنندگان را نشان میدهد. البته پتانسیل تاج خروس بعنوان علوفه بطور کامل آزمایش نشده است و بیشتر بررسی‌ها به استفادۀ انسانی آن بصورت دانه یا سبزی پرداخته است.
اما بطورکلی برخی گونه‌های آن به خاطر محتوای پروتئین بالا، سلولز پائین و عدم وجود مواد سمی در بخشهای رویشی، مورد توجه قرار گرفته‌اند. ارزش غذایی علوفه تاج خروس معمولاً از لحاظ الیاف، لیگنین و قابلیت هضم ماده خشک از علوفه‌های مورد استفاده فعلی بالاتر است.
با توجه به این نکته که بخش اصلی هزینه دامپروری در ایران به تغذیه مربوط است، تاج خروس با خصوصیات ویژه‌ای که دارد، می‌تواند نقش بسیار مهمی را ایفا نماید.
نتیجه گیری:
با توجه به این نکته که تاج خروس توان تولیدی بالایی را در یک بازه زمانی کوتاه، داراست و با توجه به مزایای ذکر شده از جمله کاربرد در صنایع غذایی، دارویی، کاهش شدید فرسایش خاک و غیره، می‌توان نتیجه گرفت که این گیاه پتانسیلهای اقتصادی و اکولوژیکی خوبی را در خود بصورت نهفته دارد و توجه جدی‌تر مراکز تحقیقاتی، علمی و اجرایی را به توسعه و ترویج آن می‌طلبد.
مطالب مرتبط:
1- زراعت نوین -1- کینوا (خاویار گیاهی)