بامبو، طلای سبز ناشناخته (قسمت اول)
منابع طبیعی سالم و تامین مواد غذایی از مشکلات اساسی آینده بشریّت است که میتوان آنرا با حفاظت از محیط زیست و بهره برداری صحیح و کنترل شده از آن، حمایت نمود. این حمایت نیاز به تحقیق و پژوهش و صرف بودجه برای یافتن گیاهانی جدید و چند منظوره و جایگزین کردن یا افزودن آن به تناوب زراعی یا معرّفی به بخش جنگل دارد.
گیاه بامبو با داشتن شرایطی ویژه و استثنایی (چون سریع الرّشد بودن، کنترل انواع فرسایش‌ها، کاربردهای وسیع و متنوع و چند منظوره بودن) این فرصت را دارد که به تناوب گیاهان زراعی و مدیریت جنگل وارد شده و جهت بهره برداری و استفاده اقتصادی از آن به صنایع مختلف معرفی گردد.
حفاظت محیط زیست، از مسایل جهانی است که در حال حاضر و در آینده، خط مشی اصلی و تعیین کننده اکثر کشورهای توسعه یافته خواهد بود و کشورهای در حال توسعه ناگزیر از مدنظر قرار دادن مقرّرات لازم الاجرای آن هستند تا از آلوده شدن محیط زیست در آینده که سلامت جوامع بشری را به گونه‌ای فاجعه آمیز به مخاطره خواهد افکند، جلوگیری بعمل آید. بدیهی است که کشورهایی پیشتاز و موفق خواهند بود که تکنولوژی صنایع مختلف و فرایندهای تولیدی مورد نیاز خود را سریعتر و بهتر از دیگر کشورها با این خط مشی جهانی منطبق نموده باشند یعنی، با مدیریت قاطع و برنامه‌ریزی شده بتوانند منابع طبیعی خود را محافظت کرده تا از آن به طور صحیح و کنترل شده بهره برداری نمایند.
کشورهای توسعه یافته و صنعتی، سرمایه گذاری هنگفتی در موارد زیر انجام داده‌اند:
- تکنولوژی بازیافت زباله‌ها و مواد زائد و استفاده مجدد از آنها.
- احیاء و جلوگیری از به هدر رفتن منابع طبیعی تجدید شونده در سطوح بین المللی.
- راههای صرفه جویی در انرژی و استفاده از منابع انرژی‌های بی‌ضرر و کم خطر به جای منابع و سوختهای آلوده کننده که دارای عوارض جانبی و یا خطرناکی هستند.
- کاربرد مصالح و موادی که قابل بازگشت به محیط و چرخه های اکولوژیک باشند.
کشورهایی که توان اجرای چنین برنامه‌های را در جهت اصلاح محیط زیست خود نداشته باشند، با مشکلات جبران ناپذیری دراین زمینه روبرو خواهند شد که خالی از خطر نیست.
بامبوها از خانواده علوفه‌ها (گراس یا گرامینه یا گندمیان) هستند که در زیر خانواده Bambusoideae قرار دارند (در فارسی به آن خیزران یا نی هندی گویند، واحد شمارش آن خِیزَرانه و خِیازَر نیز جمع آن است). گرچه بامبوها در اندازه های متفاوت از کوچک گلدانی و حتّی به صورت چمن وجود دارند، ولی تعداد زیادی از گونه‌های آن بلند، قطور و دارای خصوصیّات درخت و درختچه‌ای هستند. ساقۀ آنها گاهی پیچیده و گاهی مستقیم و بلند است. دارای جوانه اوّلیه و فاقد رشد ثانوی بوده در نتیجه قطر نهایی ساقه از ابتدا مشخص است و گیاه بعد از ظهور جوانه، افزایش قطر نخواهد داشت.
بامبو گیاهی است دائمی با ساقه چوبی و تو خالی که در فواصل مختلف دارای بند یا گره است که از هر بند آن شاخه جدیدی میروید. بامبو را (علف قد کشیده) نیز می‌نامند زیرا ارتفاع بعضی از گونه‌های آن به بیش از 40 متر میرسد.
بامبو در مناطق حارّه‌ای، نیمه حارّه‌ای و حتی معتدل و هر منطقه‌ای که عوامل اکولوژیکی مساعد باشد، میروید. بامبو در خط کمربندی هندوستان، ژاپن، چین، جنوب شرقی آسیا، آفریقا، استرالیای جنوبی، ایالات متحده امریکا، شیلی و آرژانتین میروید ولی در کانادا، اروپا و روسیه وجود ندارد. بطور خلاصه تا عرض جغرافیایی 40 درجه شمالی و 47 درجه جنوبی و در محدوده دمایی 50 تا 10- درجه سانتیگراد میروید.
بامبو نسبت به خشکسالی و سیلاب متحمّل است، خاک زهکشی شده و قابل نفوذ را که مردابی و آب گرفته نباشد ترجیح میدهد و در انواع خاکها که خیلی اسیدی یا خیلی قلیایی نباشد میروید. بطور کلی در آسیا تعداد گونه‌ها، مقدار تولید و تنوع کاربرد بامبو بسیار بیشتر از سایر نقاط جهان است.
بامبو شامل حدود 1500 گونه است که به 63 نژاد و 4 خانواده تقسیم شده است.
در نیمکره غربی، رویشگاه طبیعی بامبو از جنوب ایالات متحده امریکا تا شیلی و آرژانتین ادامه دارد و شامل 200 گونه می‌شود. در بیشتر کشورهای آسیایی، بامبو بخش مهّمی از منابع طبیعی را تشکیل داده و نیاز روزانه مردم را تامین می‌نماید. بامبو سریع الرّشدترین گیاه جهان است. گونه‌های سریع الرّشد آن در یک روز، 122 سانتیمتر رشد می‌نمایند بطوریکه رشد آنرا میتوان با چشم دید و صدایش را به گوش شنید! لذا گونه‌های سریع الرّشد آن به گیاه (معجزه گر) شهرت دارند.
این رشد بی‌نظیر مرهون ساختمان زیرزمینی بامبو است که ریزوم نام دارد. ریزومها تا 100 متر به طور افقی در خاک رشد میکنند و از فواصل مختلف آن ساقه جدیدی میروید. این شبکه زیرزمینی وسیع، جوانه‌ها را تغذیه نموده و اجازه رشد سریع به ساقه‌های هوایی بامبو را میدهد.
بامبو بعلت سهولت تکثیر، نیروی زیاد تجدید حیات، رشد خیلی سریع، بلوغ زودرس، دوره بهره برداری کوتاه مدّت، شکل زیبا، استحکام توام با سبکی، مستقیم بودن، سختی ساقه و سهولت کار کردن با آن؛ دارای مصارف متنوعی است. مردم خاور دور معتقدند که بامبو برای بعضی‌ها همه چیز و برای هر کسی چیزی به حساب می‌آید.
واقعیت این است که بامبو در زندگی مردم آن کشورها سِرشته شده و جدا از زندگی روزمره آنان نیست به سخن دیگر، بامبو را (چوب فقرا) می‌نامند چون در همه جا میتوان از آن به جای چوب استفاده کرد زیرا نه فقط ارزانتر از چوب است بلکه به مقدار زیاد در دسترس می‌باشد. بیشترین تعداد گونه‌های بامبو را چین با 300 گونه و بیشترین مساحت را هند با 9,600,000 هکتار بامبو (اعم از جنگل‌کاری یا خودرو) در اختیار دارد.
یکی دیگر از شگفتیهای درخت بامبو اینست که بین 120-60 سال یکبار، به گل می‌نشیند و این نشانه‌ای است از پایان حیات آن زیرا کوتاه زمانی پس از ریزش گلها، حیاتش پایان می‌یابد ولی ریزومها از این قاعده مستثنی بوده و به حیات خود ادامه می‌دهند.
اکولوژی بامبو:
نیازهای اکولوژیکی گونه‌های مختلف بامبو بسیار متفاوتند. بسیاری از گونه‌ها، بومی مناطق بارانهای موسمی حارّه‌ای هستند ولی بخاطر دخالت انسان، پراکنش طبیعی بامبو بسیار تغییر کرده است. بعضی گونه‌ها در آفریقای مرکزی مثل Oxythenathera abyssinca دمای 50-40 درجه سانتیگراد و دو گونه Phyllostachys mitis و Arundinaria amabilis در چین دمای 8- درجه سانتیگراد را تحمل میکنند. ولی به طورکلی برای بیشتر گونه‌ها دمای 30-20 درجه سانتیگراد مناسب است.
در اصل بامبو در ارتفاع 800-100 متری از سطح دریا میروید ولی گونه‌هایی از آن در ارتفاع کمتر یا بیشتر نیز قادر به رویشند برای مثال گونه Chusqea aristata در اکوادور تا ارتفاع 3000 متر از سطح دریا نیز میروید. بامبوی جوان در مقابل وزش باد حسّاس است ولی بامبوی مسن می‌تواند بصورت بادشکن عمل نماید.
اگر چه بامبو در اراضی بسیار خشک ساوانای آفریقا هم میروید، ولی از لحاظ بارندگی، مناطق حارّه‌ای و نیمه حارّه‌ای مرطوب برای آن مناسبتر است.
در جنگلهای همیشه سبز حارّه ای، بامبوها در خاکهای رسوبی بخوبی رشد میکنند. بطور متوسط بارندگی حدود 300 میلیمتر در ماه برای فصل رشد بامبو لازم است. بامبو در خاکهای مختلف میروید ولی خاکهای رسی ماسه‌ای زهکشی شده را که آمیخته به مواد گیاهی پوسیده و رسوبی رودخانه باشد ترجیح میدهد. خاک با 6.5-5 =pH برای رشد آن مناسب است ولی هیچ یک از گونه‌های بامبو با خاکهای شور سازگار نیستند.
بامبو در طبقات پائین و وسط جنگلهای مرطوب حارّه‌ای در رقابت با گونه‌های سایه پسند میروید ولی به سرعت به مناطق باز شده جنگل پیشروی نموده و پس از بهره برداری شدید یا سوزاندن جنگل ممکن است رشد درختان جنگلی را مختل سازد.
در قسمت بعدی می‌خوانید: اندام شناسی کامل بامبو
مطالب مرتبط:
1- زراعت نوین -1- کینوا (خاویار گیاهی)